สำรวจพื้นดินน้อย-ไม่มีผู้ตรวจสอบ เหตุหลักอุบัติเหตุ ถนนพระราม 2 ที่เราป้องกันได้

เกิดขึ้นอะไรขึ้นกับการก่อสร้างที่พระราม 2?

จากเหตุการณ์สะพานก่อสร้างถล่มล่าสุด ลูกจ้างบาดเจ็บ 30 ราย เสียชีวิต 5 ราย เมื่อวันที่ 15 มีนาคมที่ผ่านมา เชื่อว่าประชาชนชาวไทยตั้งคำถามต่อรัฐบาล และผู้ที่เกี่ยวข้องว่า เกิดอะไรขึ้น สาเหตุมาจากอะไร ทำไมถึงอุบัติเหตุขณะก่อสร้างบนถนนสายนี้เกิดบ่อยครั้ง แล้วเราจะมีวิธีแก้ไขปัญหานี้ได้อย่างไร

สำนักข่าว TODAY ได้พูดคุยกับ รองศาสตราจารย์ ดร.สุทธิศักดิ์ ศรลัมพ์ หัวหน้าศูนย์วิจัยและพัฒนาวิศวกรรมปฐพีและฐานราก มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ที่มาตอบไขข้อข้องใจ และตอบคำถามที่น่ากังวลต่อคุณภาพชีวิต และกระทบถึงความเชื่อมั่นในการทำงานของภาครัฐอีกด้วย

2 เหตุหลักอุบัติเหตุระหว่างการก่อสร้างถนนในไทย

อ.สุทธิศักดิ์ สรุปปัญหาหลักๆ ในประเทศไทย ที่ก่อให้อุบัติเหตุระหว่างการก่อสร้างถยยไทย ไว้อยู่ 2 ข้อสำคัญ คือ

1. ไทยให้ความสำคัญกับการลงทุนในการสำรวจพื้นดินน้อยเกินไป เห็นได้ชัดตอนที่มีโครงการจากทางจีนมาก่อสร้างรถไฟความเร็วสูง วิศวกรไทยได้เห็นการทำงานสำรวจ ของทีมงานจากจีน ซึ่งสำรวจพื้นดินละเอียดกว่าไทยมาก สัดส่วนในการใช้งบประมาณในการสำรวจพื้นดินบางโครงการ คิดเป็น 5% ของจำนวนเงินลงทุนทั้งหมด ซึ่งถือว่าเยอะมาก ของไทยอาจไม่ถึง1% เสียด้วยซ้ำไป หรือ

งานสำรวจเกิดขึ้นในใต้ดิน เป็นงานที่มองไม่เห็นเป็นรูปธรรมเหมือนงานในส่วนอื่นๆ แต่มีความจำเป็นอย่างมากต่อการก่อสร้างสิ่งต่างๆ ทั้งถนน รถไฟ อุโมงค์ รวมถึงเขื่อน เป็นสิ่งก่อสร้างขนาดใหญ่ที่สำคัญต่อประเทศ และหากมีการลงทุนในการสำรวจตั้งแต่แรกไม่มากพอ ก็อาจเกิดปัญหาขึ้นตามมาระหว่างก่อสร้างภายหลังได้

2. สัญญาการก่อสร้างของไทยส่วนใหญ่มีความยืดหยุ่นน้อย เมื่อเกิดเหตุที่ไม่คาดฝันระหว่างการก่อสร้างในเชิงธรณีวิทยา ยกตัวอย่างสัญญาการก่อสร้างแบบยืดหยุ่น เช่น หากกรมชลประทานจะสร้างเขื่อนเก็บน้ำ ที่มีความจำเป็นต้องทำให้พื้นด้านล่างมีความทึบน้ำ สามารถรองรับปริมาณน้ำได้ โดยไม่ให้น้ำลอดผ่านใต้พื้นดินด้างล่าง งานในลักษณะนี้ทางกรมชลประทานไม่สามารถทราบได้ ว่าเราจะต้องอัดน้ำมูนลงไปที่พื้นมากเท่าไร การจ่ายเงินค่างานในส่วนนี้จึงจ่ายตามปริมาณในการอัดปูน ซึ่งถือว่าเป็นสัญญาการก่อสร้างแบบยืดหยุ่น

ขณะที่ สัญญาการก่อสร้างในไทยน้อยครั้งที่จะมีการยืดหยุ่น เมื่อเกิดเหตุการณ์ไม่คาดฝัน ผู้รับเหมาอาจต้องรับผิดชอบด้วยตัวเอง เพราะถือว่าประมูลโครงการไปเรียบร้อยแล้ว ต้องรับผิดชอบค่าใช้จ่ายเพิ่มเติมที่เกิดขึ้น บางครั้งทางผู้รับเหมาอาจโยกย้ายงบประมาณภายในองค์กร จนสามารถรับผิดชอบในส่วนของค่าใช้จ่ายเพิ่มเติมที่เกิดขึ้น แต่ในหลายๆ ครั้งก็ไม่สามารถจัดการกับค่าใช้จ่ายในส่วนนี้ได้ จึงอาจจะย้อนกลับมาเป็นคุณภาพของงานที่แย่ลงได้

เจ้าของงาน-ผู้รับเหมา-ผู้คุมงาน 3 ผู้รับผิดชอบร่วม

ในขั้นตอนการสร้างโครงสร้างพื้นฐานทางวิศวกรรม มีอยู่ 4 ส่วนที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ สำรวจ, ออกแบบ, ก่อสร้าง และ ใช้งาน

ในส่วนของการสำรวจและออกแบบ ผู้ที่ทำการสำรวจและผู้ออกแบบต้องรับผิดชอบร่วมกัน โดยอาจตั้งข้อสังเกตได้ว่า ระหว่างสำรวจและออกแบบมีตัวแปรที่นำมาวิเคราะห์ข้อมูลครบถ้วนหรือไม่ ส่วนใหญ่ผู้ที่ทำการสำรวจ และผู้ออกแบบจะรับผิดชอบโครงสร้างขนาดใหญ่ที่เป็นการสร้างแบบ ‘ถาวร’ เช่น เสา คาน เป็นต้น ในขณะที่ผู้ก่อสร้างหรือผู้รับเหมาจะเข้ามาดูแลการก่อสร้างโครงสร้าง ‘ชั่วคราว’ เพื่อจะทำโครงสร้างถาวรต่อไป

ในส่วนของการก่อสร้าง จะมีอีก 3 ส่วนที่เข้ามาเกี่ยวข้อง ได้แก่ เจ้าของงาน ผู้รับเหมา และผู้คุม (บริษัทที่ให้คำปรึกษาและคุมงานก่อสร้าง) หากเกิดอุบัติเหตุระหว่างการก่อสร้าง สามารถเกิดขึ้นได้จากทั้งสามฝ่าย 

ยกตัวอย่าง เจ้าของงานเร่ง หละหลวมไม่ทำสัญญาชัดเจน, ผู้คุมงาน (วิศวกรของบริษัทที่ปรึกษา) ทำหน้าที่ควบคุมงานตามที่ออกแบบเอาไว้แต่แรกหรือไม่ รวมถึงเหตุผลอื่นๆ ดังนั้น อ.สุทธิศักดิ์ ย้ำว่า ต้องย้อนกลับไปดูว่าความผิดพลาดที่เกิดขึ้นอยู่ในขั้นตอนไหน และเกี่ยวข้องกับใครบ้าง     

‘กรรมการตรวจสอบอิสระ’ หน่วยงานที่ควรมีอในข้อบังคับการก่อสร้าง

อ.สุทธิศักดิ์ กล่าวว่า ในโครงการก่อสร้างของรีฐ ควรต้องมี Independent Investigator panel หรือชุดกรรมการตรวจสอบอิสระ ซึ่งต้องเป็นผู้เชี่ยวชาญที่มีความรู้และประสบการณ์ ในเรื่องการก่อสร้างโดยเฉพาะ และต้องไม่มีผลประโยชน์ทับซ้อน ไม่เอื้อผลประโยชน์ให้ใครมากเป็นพิเศษ

ยกตัวอย่างโครงการสร้างเขื่อนในลาว ที่ไม่ได้ใช้เงินจากรัฐบาลลาวในการสร้าง แต่เป็นเงินจากผู้ลงทุน ผู้ลงทุนก็จะไปหาผู้เชี่ยวชาญระดับโลก ตั้งเป็นชุดกรรมการตรวจสอบอิสระ ก่อนที่จะเริ่มต้นโครงการสร้าง ก่อนเจาะหน้าดินเลยด้วยซ้ำ ซึ่งเป็นงานคนละภาคส่วนกับผู้คุมงาน และที่ปรึกษา

บางโครงการอาจจะมีชุดกรรมการตรวจสอบอิสระเข้ามาช่วยงาน แต่ในบางโครงการไม่มี เนื่องด้วยมันอาจจะยังไม่ใช่ ‘ข้อบังคับ’ ในการก่อสร้าง บางโครงการจึงใช้การเชิญ อาจารย์จากมหาวิทยาลัย และวิศวกรผู้มีประสปการณ์เข้ามาช่วย เพื่อความแน่ใจในด้านความปลอดภัย แต่ไม่ได้เป็นข้อบังคับ ซึ่งควรกำหนดนโยบายมากกว่า

นอกจากนี้ ชุดกรรมการตรวจสอบอิสระ จะต้องถูกรับผิดชอบตามกฎหมายด้วย กล่าวคือ หากมีการปฏิบัติหน้าที่โดยมิชอบ ก็อาจมีความผิดตามกฎหมายได้เช่นกัน โดยเฉพาะงานของรัฐ ควรมีคณะกรรมการตรวจสอบ เพื่อเข้าไปสอบสวน และมีการกำหนดค่าตอบแทนที่เหมาะสมกับหน้าที่ความรับผิดชอบ เช่นกรณีที่เกิดการฟ้องร้อง คณะกรรมการจะต้องมั่นใจในความเชี่ยวชาญ และไม่มีส่วนได้ส่วนเสีย สามารถให้ความคิดเห็นได้อย่างสุจริต

ดินเปลี่ยนสภาพ-เหตุสุดวิสัย กับความเป็นไปได้ในที่เกิดเหตุ

อ.สุทธิศักดิ์ อธิบายว่า เหตุการณ์พิบัติในงานวิศวกรรม แบ่งออกเป็น 2 ประเภท คือ

1. พิบัติที่เป็นระบบ ความผิดพลาดเกิดขึ้นตั้งแต่ขั้นตอนการออกแบบ หรือเกิดการทำสิ่งใดที่ทำให้เกิดข้อผิดพลาดตามกระบวนการที่ควรจะต้องเป็นซ้ำๆ เช่น ระหว่างการสร้างถนนความยาว 1-2 กิโลเมตร ตอม่อมีความผิดปกติเหมือนกันทั้งหมด เป็นต้น
2. พิบัติที่ผิดแบบสุ่ม อาจเกิดจากความผิดพลาดในการทำงานจากมนุษย์ หรืออาจเกิดจากตัวแปรที่ไม่เกี่ยวข้อง

สำหรับ ถนนพระราม 2 ที่เป็นที่ทราบกันดีจากอุบัติเหตุครั้งก่อนๆ ว่าเป็นพื้นที่ที่มีดินอ่อน ก็มีความเป็นไปได้อยู่บ้างว่า ถึงแม้ทีมงานจะทราบกันดี และรับทราบวิธีทำงานกันอย่างดีแล้ว ว่าต้องทำงานบนพื้นที่ดินอ่อนกันอย่างไร แต่มันก็มีความเป็นไปได้ว่าพื้นที่ที่เกิดอุบัติเหตุอาจเป็นพื้นที่ที่ดินอ่อนกว่าจุดอื่น หรืออาจตกสำรวจไปตั้งแต่การออกแบบตั้งแต่ต้น

พระราม 2 ดินอ่อนกว่าที่อื่นมาก ก่อสร้างยากกว่าพื้นที่ปกติ?

การก่อสร้างบนพื้นที่ที่มีดินอ่อนไม่ใช่เรื่องยากหรือผิดปกติ ตามความเห็นของ อ.สุทธิศักดิ์  เพราะจริงๆ แล้วกรุงเทพฯ เป็นพื้นที่ดินอ่อนเกือบทั้งหมด เพียงแต่พื้นที่พระราม 2 ถือว่าอยู่ใกล้ทะเล บางส่วนของดินเกิดจากการตกตะกอนมาไม่นาน บางส่วนของพื้นที่จึงอาจมีความอ่อนตัวมากกว่าพื้นที่ปกติ แต่ด้วยกระบวนการทำงานทางวิศวกรรม โดยเฉพาะงานวางฐานราก จะมีกระบวนการในการตรวจสอบว่าพื้นที่นั้นๆ อ่อนมาก อ่อนน้อยเพียงใด เพื่อการออกแบบที่เหมาะสมในแต่ละพื้นที่ จนสามารถทำการก่อสร้างได้ 

อย่างไรก็ตาม ข้อสันนิษฐานที่ว่า ถนนพระราม 2 ที่อยู่ในพื้นที่ดินอ่อน สามารถสร้างสิ่งก่อสร้างใหญ่ๆ อย่างทางด่วนที่มีน้ำหนักมากได้หรือไม่ จะเกิดเหตุทางด่วนพังถล่มในอนาคตหรือไม่ 

อ.สุทธิศักดิ์ ให้ข้อมูลว่า พื้นที่ดินอ่อนของพระราม 2 ไม่ได้มีความแตกต่างอะไรกับพื้นดินที่ก่อสร้างทางพิเศษบูรพาวิถี หรือพื้นดินที่มีมอเตอร์เวย์ที่ไปชลบุรี บางพื้นที่ของถนนเหล่านี้มีความอ่อนเหมือนกัน เพราะในพื้นที่ดินอ่อน ทีมงานจะลงเสาเข็มลงไปลึกถึงชั้นดินแข็งที่อยู่ด้านล่าง โครงสร้างทั้งหมดจึงไม่ได้วางอยู่บนดินอ่อน (ในกรณีที่มีขั้นตอนการก่อสร้างที่ถูกต้อง โดยไม่มีข้อผิดพลาดจากมนุษย์)

ดังนั้น การก่อสร้างบนพื้นดินอ่อน เป็นเรื่องปกติที่สามารถทำได้ในหลายๆ พื้นที่ ทั้งในไทยและต่างประเทศทั่วโลก

อย่างไรก็ดี ลักษณะเฉพาะตัวของถนนพระราม 2 ซึ่งมีความยาวมากกว่า 80 กิโลเมตร ถือว่าเป็นถนนที่ยาวกว่าถนนหลายสาย หรือถนนบางสายอาจจะยาวกว่า แต่แบ่งการก่อสร้างเป็นเฟส  และยังเป็นการสร้างเพิ่มเติมไปเรื่อยๆ โดยไม่ได้มีการวางแผนล่วงหน้า 

ต่างกับ ถนนเส้นตะวันออกที่มีการวางแผนสร้างแหลมฉบังเอาไว้ล่วงหน้า หรือถนนเส้นดอนเมืองโทลเวย์ที่มีการวางแผนการก่อสร้างไว้ชัดเจนว่าเป็นเส้นที่วิ่งขึ้นเหนือ จึงมีการทำถนนแบบทีเดียวจบ 

ขณะที่ เส้นพระราม 2 แต่เริ่มเดิมทีไม่ได้ตั้งใจจะสร้างให้เป็นถนนเส้นหลักในการเดินทางลงใต้ แต่สร้างเหมือนเป็นเส้นทางลัดมากกว่า เพราะถนนเส้นหลักยังคงเป็นเพชรเกษม เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงนโยบาย ทำๆ หยุดๆ ไม่ต่อเนื่อง ไม่ได้มีการวางแผนการก่อสร้างให้แข็งแรงชัดเจนตั้งแต่แรก จึงทำให้การก่อสร้างล่าช้าและยาวนานกว่าที่ควรจะเป็น

หลังจากนี้ควรทำอย่างไร กับการก่อสร้างบนถนนพระราม 2 

อ.สุทธิศักดิ์ ให้คำแนะนำว่า ประเทศไทยควรลงทุนในการสำรวจพื้นดินก่อนก่อสร้างให้มากขึ้น ถ้าลงทุนตั้งแต่ขั้นตอนแรกเยอะ ก็จะมีโอกาสเสียเงินเพิ่มเพื่อแก้ไขปัญหาต่างๆ ในอนาคตน้อยลง รวมถึงสัญญาในการก่อสร้างที่ต้องมีความยืดหยุ่น เช่นสิงคโปร์ และหลายประเทศในยุโรป จะเอาเรื่องความปลอดภัยเป็นหลัก ถ้าจำเป็นต้องใช้เงินเพิ่มก็ยอม ในทางกลับกันกับระบบราชการไทยที่กว่าจะเปลี่ยนแบบกันทีใช้เวลาเป็นปี ซึ่งก็พอเข้าใจได้ แต่อาจต้องค่อยๆ มีการปรับเปลี่ยนให้เหมาะสมมากยิ่งขึ้น

นอกจากนี้ การก่อสร้างในแต่ละครั้งต้องมีชุดกรรมการตรวจสอบอิสระที่เข้าไปช่วยตรวจสอบความปลอดภัยในการก่อสร้าง รวมถึงต้องย้อนกลับไปเช็กถึงเจ้าของงานว่าให้ราคากลางกับผู้รับจ้างประมูล แบ่งสัดส่วนของงบประมาณมาใช้ในการตรวจสอบความปลอดภัยมากน้อยแค่ไหน ซึ่งเป็นส่วนที่สำคัญที่สุดในการก่อสร้าง ไม่ว่าจะเป็นโครงการขนาดใหญ่หรือเล็ก หากทำได้ ก็จะช่วยลดความเสี่ยงอุบัติเหตุระหว่างการก่อสร้างได้มากขึ้นอย่างแน่นอน